Làng nghề gần nghìn năm tuổi

QPTĐ-Phú Xuyên là đất trăm nghề. Sản phẩm thủ công mỹ nghệ không những nổi tiếng trong cả nước mà còn đi ra thế giới từ cuối thế kỷ XX, được khách hàng gần xa ưa chuộng. Huyện có gần trăm làng nghề, trong đó có một làng nghề đã gần 1.000 năm tuổi. Đó là nghề khảm xà cừ của làng Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ. Ngôi làng nằm ven hữu ngạn Nhuệ Giang êm đềm trong xanh.

Sản phẩm khảm trai tại làng nghề Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên.
                                                Ảnh: Trịnh Văn Bộ

Năm 1053, trên quê hương phường Ngọ có một gia đình sinh hạ được một người con trai khôi ngô tuấn tú. Cha mẹ đặt tên là Trương Công Thành, tên chữ là Phổ An. Từ nhỏ, Trương Công Thành đã nổi tiếng thông minh, tinh thần tuấn kiệt, diện mạo khác thường. Ngày ngày Trương Công Thành học võ, đọc sách, rất tinh thông âm luật, binh thư, võ nghệ, không điều gì không biết. Khi lớn, ông thi đỗ Thái Học Sinh, sau lại đỗ thứ 8 khoa Hoành Từ. Lý Đạo Thành gả con gái là Lý Tố Nương cho ông. Vua Lý Nhân Tông phong cho ông chức Thiêm Sự ở Doanh Vũ Đức và giữ chức Tán Lý. Ông làm phó Tướng cùng Lý Thường Kiệt đánh Châu Ung, Châu Khiêm.  Khi chiến thắng trở về, Trương Công Đại Vương được nhà Vua thưởng tước hậu “Phổ Quảng Bá Tuấn”.

Khi ca khúc khải hoàn, được Vua ban thưởng và trọng dụng nhưng ông không ham danh vọng, treo ấn từ quan để quy y Phật pháp. Nơi ngày đêm đèn nhang, tụng kinh, niệm Phật là một cái am nhỏ. Ngài thường đi du sơn, ngoạn thủy. Một lần ra bãi biển, ngài bắt gặp một loài ốc nằm trên bãi cát, không có ruột, rất đẹp. Ngài đem về nhà bày chơi, sau đọc sách thì thấy gọi là con xà cừ. Ngài đập một con ra xem và thấy mỗi lớp một màu sắc rất đẹp. Ngài ghép thử vào đôi câu đối sơn then chữ cũ, thấy đẹp. Ngài lại ra biển lấy về khảm vào bức hoành phi, câu đối.

Thời gian sau, Ngài cảm thấy mình sắp về cõi Phật. Người dân Chuôn Ngọ thay nhau lên chăm sóc Ngài. Vì họ Trương đã hết người nối dõi nên Ngài truyền nghề khảm và cho mang hết số xà cừ về dùng. Như vậy, nhân dân Chuôn Ngọ đã học được nghề khảm xà cừ từ năm 1099.

Sau khi Ngài hóa, đã được triều Lý, tiếp đến chiều Lê tôn vinh phong Thần. Người dân Chuôn Ngọ đã tôn Ngài làm Thành Hoàng làng và xây miếu lập đình thờ Ngài. Đình và miếu đã được công nhận Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1996.

Danh nhân Trương Công Thành tên húy là Thành, tên chữ là Phổ An, tên thụy là Phổ Quang, pháp danh là Huyền Chân Bồ Tát. Ngài là Thành Hoàng làng và cũng là Đức Tổ nghề khảm trai, để lại cho muôn đời sau một nghề độc đáo sinh kế và vinh hoa phú quý.

Thời phong kiến, nhiều người được triệu vào kinh thành Huế làm hàng khảm cho Vua. Cụ Lý Mục được Vua ban triện ngà.  Đến cuối thời Nguyễn (1920-1945) nghề khảm nổi tiếng về khảm chân dung. Cụ Bát Nhượng khảm chân dung Vua Thành Thái để quan chức Bắc bộ dâng khi Vua ra Bắc dự lễ khánh thành cầu Long Biên năm 1902. 

 Thế hệ nối tiếp có các ông Nguyễn Văn Phú và Nguyễn Văn Tố được tuyển vào trường Mỹ nghệ Hà Đông trước Cách mạng Tháng Tám. Năm 1947, ông Tố tham gia kháng chiến. Sau hòa bình 1962-1976, ông là Ủy viên Ban chủ nhiệm Trung ương Liên hiệp xã Thủ công nghiệp Việt Nam. Ông được giao nhiệm vụ tuyển dụng các nghệ nhân đứng đầu các ngành thủ công mỹ nghệ trong nước để lập nên Trường Trung cấp nghiệp vụ Thủ công nghiệp Trung ương ở Quỳnh Đô, Thanh Trì, Hà Nội, tiền thân của Trường Mỹ nghệ Hà Tây.

Ông được giao làm khảm phục vụ công tác đối ngoại của Đảng, Nhà nước. Ông đã khảm chân dung các lãnh tụ như: Lê-nin, Stalin, Bunganin,Vorosilop, Mao Trạch Đông và Hồ Chủ tịch. Ông đã nhận được nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế như: UNESCO, Liên-Xô, Đức, Pháp. Năm 1967, Bác Hồ tặng Chủ tịch Mao Trạch Đông chân dung hai vị bắt tay nhau do ông làm. Ông đã được Chủ tịch Mao Trạch Đông gửi quà tặng. 

Ông Nguyễn Văn Tố là thế hệ thứ nhất được nhận danh hiệu “Bàn Tay Vàng” 3 lần. Một lần do Tổ chức Mỹ thuật Đông Nam Á; Hội Mỹ thuật Việt Nam; Hội đồng Trung ương Liên minh các HTX tặng trong dịp thượng thọ.

Ông Nguyễn Văn Phú làm hàng khảm cho cung đình tại Trường Kỹ nghệ Hà Đông, được phong cửu phẩm, sau đó lại được phong “Hàn Lâm Đại Chiếu”. Ông đã được Bác Hồ gửi thư khen về những Huy hiệu khảm chân dung Người, mà Người đã tặng các Chiến sĩ hòa bình Pháp đấu tranh chống chiến tranh của Pháp ở Việt Nam như: Henri Martin, Raymond Dien, Bí thư Đảng Công sản Pháp Thorez. Năm 1950, ông hy sinh. Nghề khảm mất một “Nghệ nhân Bàn tay vàng”. 

Hợp tác xã Sơn khảm Ngọ Hạ có nhà xưởng sản xuất  và văn phòng làm việc khang trang tại làng Chuôn Ngọ. Với nhu cầu phát triển hàng thủ công mỹ nghệ thời kỳ đổi mới, từ năm 1994, HTX mở lớp đào tạo thợ cung cấp người lao động có tay nghề  cho các cơ sở trong và ngoài huyện.

Với tấm lòng nhân hậu của bà Chủ nhiệm Nguyễn Thị Vui đã ngoài 70 tuổi, HTX đã thu hút nhiều cháu khuyết tật vào học nghề. Có nghề, các cháu có việc làm, có thu nhập, không mặc cảm là gánh nặng của gia đình và xã hội. Mỗi năm HTX đào tạo khoảng 150 cháu khuyết tật. Đến nay đã có trên 2.500 lao động khuyết tật lành nghề. Gần thì trong xã, trong huyện, xa thì trong thành phố và nhiều tỉnh trong Nam, ngoài Bắc. HTX có 1/2 xã viên là người khuyết tật. Bà đã được vinh danh là “ Công dân Thủ đô ưu tú”.

   Chuôn Ngọ có nhiều xưởng sản xuất hàng khảm tư nhân của các gia đình. Xưởng ít có khoảng 10 lao động, nhiều thì khoảng 25-30 lao động. Làng có gần 600 lao động lành nghề làm hàng xuất khẩu và tiêu thụ trong nước. Nghề khảm trai, ốc xà cừ tạo ra những sản phẩm mỹ nghệ cao đáp ứng thị trường đang được rộng mở. Nhiều thế hệ đã được vinh danh “nghệ nhân làng nghề”.

Xã Chuyên Mỹ có Hiệp hội làng nghề trực thuộc Hiệp hội làng nghề Việt Nam, do ông Trần Xuân Biên làm Thư ký. Ông là CCB đã từng chiến đấu tại chiến trường Quảng Nam-Đà Nẵng. Hiện có xưởng sản xuất hàng khảm.   

Chuyên Ngọ cũng là đất hiếu học “Nghệ tinh thân vinh”. Không những họ có bàn tay vàng mà có cả tấm lòng vàng dạy nghề cổ truyền cho các thế hệ. Nhiều nơi có nghề khảm cũng từ cái nôi Chuôn Ngọ mà ra như Đồng Kỵ, Bắc Ninh. Chẳng hạn. Hiện nay, Chuôn Ngọ có gần 1.000 thợ đang sống và làm việc nhiều nơi như nội thành Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Lào Cai, Lạng Sơn, Quy Nhơn và các tỉnh Tây Nguyên.

Từ ngày đất nước đổi mới, lớp trẻ rất năng động, nhạy bén với thị trường khảm trai trong và ngoài nước, giỏi quản lý kinh doanh và quảng bá sản phẩm, làm giàu cho gia đình, quê hương, đất nước. Ngày nay, về Chuôn Ngọ ta không khỏi ngỡ ngàng trước sự đổi thay kỳ diệu. Một làng nghề văn hóa kiểu mẫu, giàu đẹp và văn minh đang trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Một địa chỉ du lịch làng nghề hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước của huyện Phú Xuyên. 

Phạm Bá Dực